عرب¬‌ها در 20 سال گذشته سه موضع در قبال افغانستان داشتد؛ دسته‌ای از کشورها موضعی کاملا بی‌طرف داشتند و بی‌علاقه به مسائل افغانستان بودند که کشورهای هلال حاصل‌خیز و حاشیه نشین‌های خلیج‌فارس به استثنای قطر در این دسته حضور داشتند. دوم کشور عراق بود که سرنوشت مشابه افغانستان داشت و وضعیت افغانستان را رصد می‌کرد اما تعاملی در میان نبود. سوم، تعدادی از کشورهای عربی مانند مصر، امارات و عربستان تلاش کردند تا در چهارچوب‌های کلان تعاملات استراتژیکی با غرب، به مسایل افغانستان ورود پیدا کنند. به دلیل جابجایی قدرت در برخی از این کشورها از جمله عربستان، ریاض از نقش مهم بازیگری در حلقه دوم بحران افغانستان به حلقه سوم عقب‌نشینی کرد. در این سو نیز نه حکومت افغانستان و نه طالبان تعهد و علاقه سعودی‌ها به مسائل افغانستان را جدی نمی‌دانستند.

یک دیپلمات سابق ایران در افغانستان، معتقد است که اتفاقاتی که در سال‌های اخیر در افغانستان و همینطور سیل مهاجران آن کشور به‌ویژه جمعیت به قول او «پشتونیست» افتاده است، «بخشی از قطعاتِ طرح، نقشه و برنامه‌ی مشترک اندیشه ورزان «طالبان» افغانستانی و پاکستانی است بدون سر و صدا از روی «کاغذ» به اجرای «میدانی» رسیده است.

شیوه عملکرد مسئولان افغانستان در کنار نوع عملکرد مسئولان ایران در مسئله همزیستی دو کشور، چیزی شبیه به یک بازی «نهنگ آبی» است که سرانجام همه آنها در نهایت، سیاهی است. کارشناسان و فعالان منطقه‌ای در این زمینه صحبت‌های متعددی را مطرح کرده‌اند و گلایه مردم منطقه و فعالان محیط‌زیستی به نوع عملکرد مسئولان هم کماکان ادامه دارد. اما در این گزارش بنا را بر این نهاده‌ایم که بازی دو سر باخت ایران و افغانستان را مورد بررسی قرار دهیم.

همان اول که از پله‌های هواپیما پایین می‌آیم، مهماندار می‌گوید شالت را سفت بگیر، طوفان سنگین است. قدم بر پله‌ها می‌گذارم. راست می‌گفت، طوفان چنان بر صورتم کوبید که شال که هیچ، چشمانم پر از خاک شد و لنگان‌لنگان خود را به پایین پله‌ها رساندم. یکی از عکاسان محلی منتظرم بود. سوار بر خودروی او به سمت روستاهای مرزی رفتیم. رپ سیستانی در حال پخش بود. خواننده یکجا به زابلی خواند: «دلم برای یک ذره آب، آب می‌شود.»

کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه گفت: مسئله آب، سد کجکی و بند کمال‌خان، مسئله طالبان نیست، بلکه مسئله آمریکا و اسرائیل و یک مبحث منطقه‌ای است، ما چاره نداریم یا بایستی بجنگیم و آب را بدست بیاوریم و یا اینکه بایستی با آمریکا مذاکره کنیم و در این مورد با آمریکا توافق کنیم.

عضو کمیسیون امنیت ملی و رئیس کمیته مرز مجلس، گفت: تصمیمات اساسی در خصوص حقابه هیرمند و سدسازی افغانستان فعلا در حوزه دستگاه دیپلماسی پیگیری می شود، اگر از این مرحله عبور کند و در صورت عدم عمل به معاهده و تامین حقابه توسط طالبان، مسئله در شورای عالی امنیت ملی بررسی و تصمیمات در آن شورا اخذ خواهد شد.

رئیس پیشین پژوهشکده باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور گفت: راهی برای دسترسی به تاسیسات نظامی موجود بر روی کوه خواجه از قبل احداث شده و اکنون عملیات تعریض آن در حال انجام است، گسترش و کوه بُری و یا هرگونه عملیاتی از این گونه که به یکپارچگی و اصالت اثر خدشه وارد کند، مطابق ضوابط ملی حفاظت از آثار ثبت شده در فهرست ملی کشور ممنوع است و اگر در آینده برنامه ای برای ثبت جهانی آن نیز می بود، این فعالیت ها مشکلاتی برای آن به وجود می آورد.

درپی درگیری روز گذشته نیروهای طالبان با نیروهای جان برکف هنگ مرزی در مرز ایران افغانستان که منجر به شهادت یکی از نیروهای غیور مرزبان و مجروح شدن دو نفر دیگر شد، مردم خواستار برخورد جدی با طالبان شدند و بیان کردند که دوشادوش نیروهای مسلح از خاک ایران دفاع می‌کنند.

روابط ایران و افغانستان طی سال‌های گذشته با برخی فراز و نشیب‌هایی همراه بوده و طی دولت‌های مختلف در این کشور نگرش‌های متفاوتی نسبت به ایران وجود داشته است. هر چند که در دولت‌هایی مثل دولت حامد کرزای تعاملات سازنده‌ای بین دو کشور ایجاد شد، اما پس از آن در دولت اشرف غنی و سپس اکنون که طالبان قدرت را در افغانستان به‌دست گرفته چندان این رویه سازنده نیست.

تحلیل گر و پژوهشگر مسائل خاورمیانه و دیپلمات سابق وزارت امور خارجه گفت: من معتقدم دولتمردان ما به اهمیت موضوع قطع آب سیستان پی ببرند، این یک مسئله استراتژیک است، مسئله امنیت است. خشکسالی و مهاجرت مردم سیستان ضربه بزرگی به امنیت کشور خواهد زد. وقتی این مسئله را درک نکرده اند مذاکره کننده هم با برگه های فشار و برنده سر میز مذاکره نمی رود.