در سال 329 هجری قمری، مردی از تبار پارس در دهکده دهقان نشین پاژ از توابع خراسان، چشم به جهان گشود. حکیم ابوالقاسم فردوسی که او را حکیم طوس و حکیم سخن نیز خوانده اند شاعر حماسه سرای ایرانی در دوران شکوفایی نظم پارسی، جلودار شاعران پیش از خود بوده است.

در تاریخ هر جامعه گاهی مردان و زنانی ظهور می کنند که یک تنه بار فرهنگ، هنر و تاریخ یک قوم یا ملت را بر دوش می کشند، این فرهیختگان خورشیدهای روشن زمانه ی خویشند که هیچ گاه گرد خاموشی و فراموشی بر رخشارشان نمی نشیند، چه نقاط مبهم تاریخ و فرهنگ را روشن میسازند و رهبران جامعه ی خویشتنند. بی تردید استاد غلامرضا عمرانی یکی از مردان یگانه ی روزگار ماست که بر گردن ادبیات و فرهنگ ما حق بزرگی دارد.

اینک به یاد عزیزی می نویسم که هم عاشق شما بود ، هم غزل های حافظ را دوست داشت و هم شعرها و ترانه های مرا.  و اکنون غزل های حافظ و ترانه ها و شعر های من سراغش را از شما و زندگی می گیرند.

جواد محمدی خمک پژوهشگر و شاعر سیستانی ست که با تالیف آثاری ارزشمند درباره فرهنگ، تاریخ و واژه های سیستانی، تاثیری قابل اعتنا برمحققین بعد از خود گذاشته است. وی با تالیف و انتشار کتاب های سیستان، ماتیکان سیستان، سیندرلا و افسانه سیستانی، گویش سیستانی در ترجمه قرآن مقدس ... و واژه نامه سکزی که محوریت این گفتگوست نام خود را به عنوان یکی از چهره های ماندگار وتاثیرگذار سیستانی ثبت کرده است.

باز هم اگر گوش شنوائی در میان مسئولان فرهنگی استان سیستان و بلوچستان باشد، یادآور می‌شوم که این استان می‎تواند با تکیه بر دو عنصر اسطوره و ادبیات غنی این سرزمین، به همت شاعران و نویسندگانی که نامشان رفت، به قطب ادبی و فرهنگی ایران بدل گردد و در میان اقوام و طوایف و تیره‎های ایرانی جایگاهی رفیع و افتخارآفرین بیابد.

زبانشناس ادبیات و زبان فارس با بیان اینکه فردوسی گوهر وجودی ما ایرانیان را به ما نشان داد، گفت: ما از قبل اسلام خود هیچ اطلاعی نداشتیم، فردوسی به ما نشان داد که ما قوم و قبیله ای بودیم که سرفراز زیستیم و سرفراز خواهیم زیست.

دهه ی چهل خورشیدی که از راه رسید، نهال آموزش بر مبنای تعلیمات نوین که چهل سال پیش از آن، در سیستان غرس شده بود، اندک ثمری داد و به بیش از چهار سده زوال و انحطاط درازدامن فرهنگی منطقه ی سیستان پایان بخشید. افرادی چون استاد رئیس الذاکرین، غلامحسین کاظمی سیستانی، جواد محمدی خمک، امین ا... سرابندی، مزار گلستانه، غلامرضا عمرانی و... ریاحین دماغ پرور شجره ی آموزش و پرورش جدید در سیستان بودند. شادروان غلامحسین کاظمی، اولین سیستانی بود که با انتشار کتاب «ناله ی بلبل» طلسم چاپ کتاب را در سیستان شکست؛ کتابش البته به تقلید از گلستان شیخ اجل سعدی شیرازی نگاشته شده بود و حال و هوایی سنتی داشت، اما این ویژگی مانع از آن نمی شود که کاظمی را گشاینده ی راهی نو در عرصه ی فرهنگ استان بدانیم. راهی که کاظمی به سیستانی ها نشان داد، شوربختانه سال ها بی رهرو ماند، تا اینکه سال 1355 و 1356ش رئیس الذاکرین با نشر دو کتاب «عیدُک، جمازه سوار شب رو» و «کورنامه نیمروز» این راه را پی گرفت. در دهه ی چهل افرادی مانند امین ا... سرابندی، ملک بهجت کیانی و... هم البته مطالب و داستان هایی در مجلاتی همچون فردوسی و نشریه ی ندای زاهدان منتشر نمودند، اما چاپ کتاب در مقطع قبل از انقلاب، چندان در کانون رغبت فرهنگیان سیستانی قرار نگرفت.

پژوهشگر حوزه تاریخ و ادبیات گفت: سیستانی می تواند زبان، گویش و لهجه باشد، وقتی ما در مسائل زیاد ویژه خودمان صحبت می کنیم و با احتیاط واژ های سیستانی را به کار می بریم بیشتر زبان می شود. برای نمونه " سورکند وردا چول بکنک" را کسی نمی فهمد، یا شعر سیستانی که با تفکر و با اصالت واژگانی سروده می شود غیر سیستانی زبان نمی فهمد، این از ویژگی های یک زبان مستقل هست اما گویش ما که تحت تاثیر زبان ملی هست را احتمالا همه می فهمند زیرا در گویش موکه، کنجه، چت و چپیلاخ به کار نمی بریم. وقتی زبان های محلی به سمت و سوی زبان رسمی می روند به طرف لهجه می روند. به هر مقداری که میدان معنا و مقصود زبان فراخ تر می شود به سوی زبان ملی می رویم و هر چه دورتر شویم به زبان نزدیک تر می شود.

این زبان شناس و استاد ادبیات گفت: درمورد ماهیت زبان گویش و لهجه سخن بسیار گفته شده و بسیاری از زبان شناسان نظریه داده اند، دلیل اوردند، منطقی و غیر منطقی آن را انتشار دادند. گاهی اتفاق می افتد، بخشی از یک مملکت مستقل می‌شود و یک دفعه هوس می کنند که همان گویش یا لهجه ی منطقه ی مسکونی خودشان را، زبان رسمی آن مملکت اعلام کنند.

کسانی که در تولید ادبیات و هنرِ معطوف به زبان بومی ، نقش نخستین داشته‌اند ، جز نام غلامعلی رییس‌الذاکرین دهبانی هیچکس به بیان در نمی‌آید. او اکنون در خاک خفته است اما گامی که برداشت سلیمانی بود ، دهانی که گشود نفخه‌ی عیسوی داشت و تن افسرده‌ و چه بسا مرده‌ی لغت سیستان را زندگی‌ای جدید بخشید.