رودخانه هیرمند در سال های نرمال آبی و ترسالی پیش از بهره برداری بند کمال خان باعث روانه شدن بیش از سه میلیارد متر مکعب سیلاب به منطقه سیستان می شد، طبق معاهده هیرمند از این مقدار ۸۲۰ میلیون متر مکعب حقابه ایران محسوب می شد و باقی سیلاب به عنوان حقابه زیست محیطی وارد تالاب بین المللی هامون می شد. پس از آبگیری و بهره‌برداری بند کمال خان، سامانه انحرافی این بند، سیلاب های این رودخانه را به سمت شوره زار گودزره منحرف می کند، این مسئله دریافت حقابه ایران را با مشکل مواجه کرده، این مسئله باعث شده ذخایر آبی چاه نیمه های سیستان به حداقل برسد و متعاقب آن برخی روستاهای سیستان نیز به صورت سقایی آبرسانی شوند.
ظرفیت ذخیره آب سد بخش‌آباد حدود ۱/۳ میلیارد متر مکعب آب معادل ۲۶ برابر ظرفیت سد کمال‌خان طراحی شده است، این سد بر روی رود فراه واقع شده که تغذیه اصلی تالاب بین‌المللی هامون سابوری به شمار می رود، این رودخانه در طول سال سیلاب هایی با حجم افزون بر ۵۰۰ میلیون متر مکعب را وارد تالاب هامون سابوری بخش ایران می کند، سد بخش آباد در صورت تکمیل، حدود ۷۵ درصد پیک آورد سالانه فراه رود را به طور کامل مهار می کند، بنابراین در سال های نرمال آبی یا خشکسالی هیچ آبی وارد تالاب هامون سابوری بخش ایران نخواهد شد. پس از آبگیری بخش ایرانی هامون سابوری، آب به وسیله باد حدود ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی تالاب و دست سیستان را مرطوب سازی می کند که تاثیر زیادی بر افزایش پوشش گیاهی و کاهش ریزگردها دارد. در صورت عدم آبگیری تالاب، این اراضی به محل برداشت گرد و غبار تبدیل خواهد کرد و از آنجایی که جهت باد از سمت تالاب هامون سابوری بخش افغانستان به سمت مناطق مسکونی سیستان است، غبار شور را از پایین دست به سمت مناطق مسکونی به حرکت در می آورد و زیست در مناطق مسکونی را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد و موجب از بین رفتن اراضی کشاورزی و فجایع زیست محیطی دیگر خواهد شد.
کمیسار آب هیرمند از سال ۹۶ مطلع بود که بند کمال خان در حال تکمیل است، برای پیشگیری از احداث بند کمال خان چه اقدامی انجام داده است؟ از طرفی برخی از منابع اعلام کردند که سد بخش آباد بر روی فراه رود سال آینده به بهره‌برداری می‌رسد و چند سال است که مسئله احداث این سد و تبعات زیست محیطی آن مطرح است، آیا وزارت نیرو برای پیشگیری از احداث سد بخش آباد برنامه ای دارد؟
عدم وجود نگاه استراتژیک در وزارت نیرو صدمات زیادی به مناطق مختلف به ویژه منطقه سیستان وارد کرده است، این‌که کمیسار آب هیرمند و دفتر رودخانه‌های مرزی وزارت نیرو هیچ نقشه و برنامه ای برای پیشگیری از برنامه سد سازی افغانستان بر روی حوضه های آبریز ورودی به استان های شرقی ایران ندارند، قابل پذیرش نیست.
مسئله تنش آبی در سیستان می تواند بر روی مباحث امنیتی منطقه جنوبشرق تاثیر گذار باشد، مبیّن این مسئله ورود کمیته امنیت آب کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی به موضوع حقابه ایران از رودخانه هیرمند است، اما تا کنون وزارتخانه های نیرو و امور خارجه در این زمینه عملکرد قابل قبولی نداشتند.
در ماده پنجم معاهده ۱۳۵۱ آمده است: افغانستان موافقت کرده اقدامی نکند که ایران را از حقابه اش از آب رود هیرمند (هلمند) که مطابق احکام مندرج مواد دوم، سوم و چهارم این معاهده تثبیت و محدود شده است بعضاً یا کلاً محروم سازد. افغانستان با حفظ تمام حقوقی بر باقی آب رود هیرمند (هلمند) هر طوری که خواسته
باشد از آن استفاده می‌نماید و آن را به مصرف می‌رساند. ایران هیچ گونه ادعایی بر آب هیرمند (هلمند) بیشتر از مقادیری که طبق این معاهده
تثبیت شده است ندارد، حتی اگر مقادیر آب بیشتر در دلتا سفلای‌هیرمند (هلمند) میسر باشد و بتواند مورد استفاده ایران قرار گیرد.
طبق این بند از معاهده ۱۳۵۱، احداث بند انحرافی کمال خان نقص معاهده است، افغانستان مکررا معاهده را نقص کرده، اما باید پرسید که کمیسار آب هیرمند متقابلا چه اقدامی انجام داده است؟
جبار وطن فدا مدیرکل دفتر رودخانه های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو و معاون کمیسار آب هیرمند در مصاحبه ای عنوان کرد: وزارت نیرو طی سال های گذشته موضوع تکمیل و احداث بند کمال خان و سد بخش آباد را به صورت رسمی به وزارت امور خارجه اعلام کرده است، از طرف وزارت امور خارجه این موضوع را دنبال کردیم، وزارت امور خارجه به اشکال متفاوتی مراتب اعتراض را به طرف مقابل اعلام کرده است.
افغانستان حق اجرای سازه بند کمال خان را نداشته، زیرا دسترسی ایران را برای دریافت حقابه اش از رودخانه هیرمند را دچار مشکل کرده است.
به رغم وجود ابزارهای سیاسی، حقوقی، اقتصادی و اجتماعی برای پیشگیری از سدسازی های افغانستان با توجه به هشدار و دستور حسن روحانی رئیس جمهور وقت سر این مسئله، از کمیساریای آب ایران و وزارت نیرو به عنوان متولی آب کشور نگاشت نامه و اعلام مراتب اعتراض پذیرفته نیست. کمیسار آب هیرمند و وزارت نیرو متولی اصلی حقابه رودخانه هیرمند هستند، از طرفی وزارت نیرو ریاست کمیسیون رودخانه های فرامرزی دولت را به عهده دارد و مذاکرات حقابه براساس معاهده ۱۳۵۱ میان هیات کمیساریای آب ایران و افغانستان صورت می گیرد، چرا وزارت نیرو پاسخگو ناکارآمدی خود در قبال سدسازی های افغانستان نیست؟
مادامی که کمیسار آب هیرمند در شرایط بحران فعلی و پس از گذشت بیش از دوسال، توان دریافت حقابه قانونی ایران از هیرمند را نداشته و در قبال سد سازی های افغانستان چنین منفعلانه، ضعیف و ناکارآمد عمل کرده، آیا ادامه کار چنین تشکیلاتی منطقی است؟ نامه نگاری و اعلام اعتراض نیاز به چنین تشکیلاتی دارد؟ اگر هیات کمیساریای آب ایران از ابزارهای در اختیار برای تامین منافع ملی در حوزه دیپلماسی آب بی اطلاع هستند، بهتر است که پیگیری مسئله به افراد حاذق تری واگذار شود.
سازمان ها و وزارت خانه های برای مواجهه با چنین شرایطی ایجاد شدند تا با هماهنگی و هم افزایی از ابزارهای موجود برای تامین منافع ملی در حوزه های مختلف به ویژه در بخش بین الملل اقدام کنند.
بند کمال خان در زمان دولت اشرف غنی احداث شد و بهره برداری از آن به هیات حاکمه طالبان رسید، تعامل امارت اسلامی طالبان سر مسئله آب نسبت به عوامل دولت اشرف غنی به مراتب بیشتر است، به رغم وعده سرپرست وزارت آب و انرژی افغانستان مبنی بر اصلاح بند کمال، چرا تاکنون اقدامی در این زمینه انجام نشده است؟ اگر طرف افغانستانی به وعده ها خود و معاهده های بین المللی پایبند نیست، چرا سفارت افغانستان در تهران به دیپلمات های طالبان تحویل داده شد؟ آیا میان وزارتخانه های مرتبط با دیپلماسی آب هماهنگی وجود ندارد؟
اگر دفتر رودخانه‌های مرزی را در ساختار وزارت نیرو وجود نداشت، افغانستان چه اقداماتی انجام می داد که تا کنون انجام نداده است؟ (بند کمال خان، سد بخش آباد، نهر لشکری ووو ) بودن یا نبودن دفتر رودخانه‌های مرزی وزارت نیرو، تفاوتی در نتیجه داشته است؟
تکمیل سد بخش آباد شرایطی را رقم خواهد زد که به حال وضعیت اسفناک کنونی سیستان غبطه بخوریم، کمیسار آب هیرمند برای اصلاح بند کمال خان و پیشگیری از تکمیل سد بخش آباد برنامه ای دارد؟
فرشید عابدی
مدیرمسوول پایگاه خبری و تحلیلی دیار عیار
مطالب مرتبط:
با بهره‌برداری بند کمال خان، زنگ خطر بحران آب در سیستان به صدا در آمد/ چرا پس از گذشت دو سال از آبگیری بند کمال خان، طرح تامین آب پایدار برای سیستان اجرا نشد؟
دولت مردمی و مجلس انقلابی توان حل مسئله حق آبه هیرمند را ندارند؟!
طبق وعده طالبان وزارت امورخارجه باید پیگیر اصلاح بند کمال خان باشد/در صورت همکاری طرف افغانستانی می‌توانیم یک ماهه ارتفاع سرریز بند کمال خان را اصلاح کنیم/ در صورت تکمیل سد بخش آباد روی فراه رود، سیستان به تاریخ می پیوندد/ برای یک بازی برد_ برد ایران به سمت سرمایه گذاری در تأسیسات آبی افغانستان برود/آقای سلاجقه باید برای احیای تالاب هامون طبق عرف بین الملل دو میلیارد متر مکعب آب طلب کند
نامه سرگشاده مدیرمسئول پایگاه خبری دیار عیار به رئیس کمیسیون امنیت ملی
