به گزارش پایگاه خبری تحلیلی دیار عیار، طبــــــــــــق گـــزارش‌هــــــــــــا، در بیســـــــت‌ودومین جلسه کمیسیون اقتصادی افغانستان به ریاست ملا برادر و با حضور نمایندگان وزارت آب و انرژی، وزارت دارایی و بانک مرکزی افغانستان و همچنین نمایندگانی از استان فراه، درباره الزامات تکمیل بند «بخش‌آباد» بحث شد. به تازگی فاروق اعظم، مشاور عالی وزارت آب و انرژی افغانستان، به همراه تیمی تخصصی از سد بخش‌آباد بازدید داشته است. شواهد نشان می‌دهد تکمیل سد بخش‌آباد در دستورکار جدی امارت اسلامی افغانستان است. بر این اساس، شناخت دقیق جزئیات این سد برای جمهوری اسلامی ایران ضروری است. شواهد نشان می‌دهد تبعات ناشی از احداث سد بخش‌آباد اگر بیشتر از کمال‌خان نباشد، کمتر نیست. البته بررسی جزئیات این سد نیازمند بررسی بیشتر و دقیق‌تر است.
فراه‌رود یکی از مهمترین سرشاخه‌های حوزه هیرمند
رودخانه ۵۶۰ کیلومتری فراه‌رود یکی از مهمترین و مؤثرترین رودخانه‌ها و سرشاخه‌های حوضه آبریز هیرمند است که نقش مهمی در حیات پایین‌دست حوضه بویژه تالاب‌های بین‌المللی هامون دارد. این رودخانه از استان غور سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از استان فراه، به تالاب‌های هامون مشترک میان ایران و افغانستان می‌ریزد. متوسط آورد سالانه این رودخانه ۱۲۰۰ میلیون مترمکعب در سال برآورد شده است که بعد از رودخانه هیرمند، دومین سرشاخه مهم و پر آب حوضه آبریز بین‌المللی هیرمند است. در حال حاضر دولت افغانستان در حال تکمیل سد بخش‌آباد روی سرشاخه فراه‌رود است. سد بخش‌آباد در شمال شرق استان فراه (شهرستان بالابلوک) روی رودخانه فراه در حوضه آبریز فرامرزی هیرمند افغانستان واقع شده است.
جمع‌آوری کمک‌های مردمی توسط طالبان برای ساخت سد
به‌طور تاریخی مطالعات اقتصادی سد بخش‌آباد در سال ۱۳۵۵ (۱۹۷۷م در زمان حکومت داوودخان) توسط شرکت فرانسوی «سورق» آغاز شد. مطالعات امکان‌سنجی فنی این سد در سال ۱۳۸۷ (۲۰۰۸م) توسط شرکت هندی «سی‌ای‌اس» انجام شد. در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲م) قرارداد طراحی جامع این سد با شرکت پاکستانی «نسپاک» امضا شد، اما این همکاری فسخ شد. سرانجام در خردادماه سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶م) قرارداد طراحی جامع سد بخش‌آباد به ارزش ۵/۴ میلیون دلار (بودجه دولتی کشور افغانستان) با شرکت «هیدروارک» ایتالیا منعقد شد.
کار ساخت تونل انحرافی سد بخش‌آباد با هزینه ۱۱ میلیون دلار در مرداد سال ۱۳۹۹ آغاز شده است. پس از ورود طالبان به افغانستان، امارت اسلامی نیز ساخت سد بخش‌آباد را در دستورکار خود قرار داد، اما چگونگی تأمین بودجه سد بخش‌آباد که حداقل ۶۰ میلیون دلار برآورد شده، برای این حکومت چالش‌زا است. اخیراً و در تاریخ ۴ مرداد ۱۴۰۱ عبدالطیف منصور، سرپرست وزارت آب و انرژی امارت اسلامی اعلام کرد این وزارتخانه قرار است مبلغ ۶۰۰ هزار دلار به شرکت «کاسه» بپردازد و با پیشرفت کار، بقیه سرمایه لازم نیز تأمین خواهد شد. به گفته عبدالطیف منصور قرار است امارت اسلامی افغانستان یک حساب بانکی برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی به منظور تکمیل ساخت‌وساز سد بخش‌آباد ایجاد کند تا مردم بتوانند هزینه‌های ساخت سد را با ارائه کمک‌های شخصی تأمین کنند. در این خصوص، امارت اسلامی ۶۰۰ هزار دلار در گام اول به شرکت سازنده پرداخته است تا بقیه هزینه‌ها با کمک‌های مردمی تأمین شود.
۹۸ درصد آب رودخانه پشت سد جمع می‌شود
سد بخش‌آباد ارتفاع ۸۱ متر دارد و پس از تکمیل قرار است حدود ۲۷ تا ۳۲ مگاوات برق تولید کند. ظرفیت ذخیره ۱۳۶۰ میلیون متر مکعب (۲۶ برابر سد کمال‌خان) است که می‌تواند ۹۸ درصد متوسط جریان سالانه رودخانه فراه رود را کنترل کند. به منظور تخلیه سیلاب، برای سد بخش‌آباد سرریز تخلیه سیلاب به ظرفیت ۴۷۰۰ مترمکعب بر ثانیه در نظر گرفته شده است. این دریچه دارای شش دریچه به عرض ۱۲ متر است که در شرایط سیلاب آب را هدایت می‌کند.
کشت گندم ، خشخاش، انگور و انار
هدف اصلی ساخت سد بخش‌آباد زراعت و باغداری اعلام شده است. با ساخت این سد قرار است حدود ۱۸۰ هزار هکتار زمین نیز تحت آبیاری قرار گیرد. تا جایی که با ذخیره‌سازی آب در سد بخش‌آباد قرار است زراعت در استان فراه‌رود تا سه برابر افزایش یابد. به طور کلی تا پیش از این نیز (پس از سال ۲۰۰۱) عمدتاً روند توسعه سطح زیر کشت در استان فراه‌رود افزایشی بوده و عمده محصولات زیر کشت در این شهرستان گندم و خشخاش است.
انگور و انار نیز از دیگر محصولات تولیدی قابل توجه در شهرستان فراه محسوب می‌شود. به منظور انتقال آب از سد بخش‌آباد به مزارع کشاورزی دو کانال آبیاری به نام‌های کانال شمالی و کانال جنوبی در شهریور ماه سال ۱۳۹۶ ساخته شد. طول کانال شمالی که آب را به شمال فراه هدایت می‌کند، ۴۲ کیلومتر است و حجم آب انتقالی آن ۲۵/۹۲ مترمکعب بر ثانیه است. کانال شمالی ۶/۱۳۸ هزار هکتار اراضی را آبیاری خواهد کرد. کانال جنوبی که آب را به سمت جنوب فراه هدایت می‌کند دارای طول ۴۶ کیلومتر است و حجم آب انتقالی ۲۵/۲۰ مترمکعب بر ثانیه است. این کانال حدود ۵/۳۵ هزارهکتار اراضی را آبیاری خواهد کرد. همچنین به گفته محمد آصف ننگ، والی ولایت فراه، علاوه بر توسعه کشاورزی و زراعت در استان فراه، قرار است پس از تکمیل سد بخش‌آباد منطقه مذکور (منطقه سیدها، فراه‌رود، بخش‌آباد و دولتک) به منطقه سیاحتی و شهرک‌های صنعتی تبدیل شود.
سد بخش‌آباد محدود کننده حقابه هامون‌ها
به لحاظ محیط زیستی، رودخانه فراه نقش و تأثیر جدی در حیات سیستان وبلوچستان و تالاب‌های بین‌المللی هامون دارد. تالاب‌های بین‌المللی هامون دارای ارزش اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌بومی و حیاتی است. این تالاب‌ها میراث مشترک بشری بوده و حق انکارناپذیری از منابع آبی حوضه آبریز هیرمند دارند. برخلاف رودخانه هیرمند، رودخانه فراه و سایر رودخانه‌های دیگر حوضه آبریز هیرمند تحت پوشش معاهده ۱۹۷۳ هیرمند قرار نمی‌گیرند. با وجود این، رأی کمیسیون دلتای رودخانه هیرمند ۱۹۵۱ تنها به تأمین آب مورد نیاز سطح زیر کشت محدود در دوره خشکسالی تأکید داشته است، اما بررسی مفاد ارائه شده در صفحات ۹۷ تا ۹۹ گزارش این کمیسیون نمایانگر تعهد افغانستان نسبت به تأمین آب حوضه هامون بوده است. بنابر آنچه در گزارش رأی کمیسیون دلتا در خصوص نیاز محیط زیستی هامون‌ها ارائه شده است، ورودی به هامون‌ها و نیاز زیست‌محیطی این تالاب‌ها تلفات پنداشته شده‌اند، زیرا آب ورودی به تالاب از دسترس خارج می‌شود. از منظر صادرکنندگان رأی این کمیسیون، عدم استفاده مستقیم آب تالاب توسط انسان، باعث هدر رفت آب می‌شود و محیط زیست سهمی از منابع آب نداشته است. البته در این گزارش اشاره شده است که بخشی از نیاز زیست‌محیطی هامون‌ها باید از جریان‌هایی از سایر رودخانه‌های حوضه آبریز هیرمند نظیر فراه‌رود و هاروت‌رود تأمین شود. از این‌رو، ساخت سد بخش آباد که محدود کننده یک منبع تأمین آب تالاب‌های هامون است و مانع از ورود حقابه زیست‌محیطی این تالاب‌ها می‌شود برخلاف مبانی رأی کمیسیون دلتای رودخانه هیرمند (که مورد پذیرش کشور افغانستان بوده) است.
سخن آخر
از آنجایی که رویه تسهیم آب رودخانه فراه میان ایران و افغانستان مشخص نیست، احداث و تکمیل سد بخش‌آباد توسط کشورهای مختلف برای افغانستان خلاف اصول بین‌الملل است. کشورهای سرمایه‌گذار و حامیان فنی در حالی درصدد احداث سد بخش‌آباد هستند که بر خلاف رودخانه هیرمند، میان ایران و افغانستان بر سر تقسیم آب سایر سرشاخه‌های حوضه آبریز هیرمند (نظیر فراه‌رود) معاهده‌ای وجود ندارد و منشأ تسهیم آب آن مشخص نیست. ساخت سد کنترل کننده جریان آب و محدودکننده ورودی به ایران برای کشورهای سدساز هزینه سیاسی-اجتماعی دارد. ضروری است ایران و افغانستان که بر اساس قطعنامه ۱۳/۴۸ شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد ملزم به ایجاد ظرفیت در راستای حفاظت از محیط زیست به منظور انجام تعهدات و تکالیف حقوق بشری و افزایش همکاری با یکدیگر هستند، در راستای ایجاد محیط زیستی پاک، سالم و پایدار با یکدیگر همکاری کنند.
مشخص است جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با ایجاد منافع برای افغانستان در همبست «آب-انرژی-ترانزیت» افغانستان را ترغیب به انعقاد معاهده‌ای پایدار و الزام‌آور در خصوص تأمین حقابه هامون‌ها نماید. توسعه شرق ایران و غرب افغانستان به یکدیگر گره خورده است. ایران و افغانستان برای حفظ حیات انسانی و محیط زیست تعهدی عرفی و الزام‌آور دارند. پیشرفت و پایداری در منطقه مشترک میان ایران و افغانستان تنها با اصلاح مقیاس‌ها و رویکردهای سیاستگذاری در سطح سیستان وبلوچستان بزرگ و تأکید بر حق حیات و محیط زیست هر دو بخش ایرانی و افغانستانی میسر خواهد شد. در غیر این صورت، تجارب متعدد بین‌المللی اثبات کرده‌اند که مسائل طبیعی و زیست‌محیطی، مرزهای دست‌ساز انسانی را به رسمیت نمی‌شناسند و هرگونه تبعات حاصل از سیاستگذاری غلط، دودش به چشم مردم منطقه فارغ از مرزهای انسان‌ساخت سیاسی خواهد رفت.
سیده زهرا قریشی
دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مدیریت منابع دانشگاه تهران
مطالب مرتبط:
دولت در زمینه ریزگردها همه استان‌ها را در یک پازل ببیند | دولت برای جلوگیری از تکمیل سد بخش آباد هیچ اقدامی نکرده است | محیط زیست شاخص کیفیت هوای سیستان را اعلام کند و به مردم هشدار دهد
طبق وعده طالبان وزارت امورخارجه باید پیگیر اصلاح بند کمال خان باشد/در صورت همکاری طرف افغانستانی می‌توانیم یک ماهه ارتفاع سرریز بند کمال خان را اصلاح کنیم/ در صورت تکمیل سد بخش آباد روی فراه رود، سیستان به تاریخ می پیوندد/ برای یک بازی برد_ برد ایران به سمت سرمایه گذاری در تأسیسات آبی افغانستان برود/آقای سلاجقه باید برای احیای تالاب هامون طبق عرف بین الملل دو میلیارد متر مکعب آب طلب کند
اقدام موثری از جانب متولیان امر در مورد سد بخش آباد انجام نشده است | در صورت تکمیل سد بخش آباد، شرایط بهتری نسبت به رودخانه هیرمند نخواهیم داشت | اگر برنامه مشخصی از جانب متولیان امر انجام نشود، از ابزار استیضاح استفاده خواهیم کرد
احتمال تحویل سفارت افغانستان در تهران به طالبان؛ اخذ تضمین برای واگذاری حقابه هیرمند و انعقاد معاهده برای فراه رود و هریرود ضرورت دارد
- منبع خبر : ایران
