افغانستان دارای پنج حوضه آبریز است و سرانه آبی این کشور، بیشتر از کشورهای پیرامونش است و تمام رودخانه ها و منابع آبی افغانستان از این کشور خارج می شود، از طرفی افغانستان نسبت به کشورهای همسایه اش، حکم بالادست را دارد. ۹۰ درصد مردم افغانستان در حوضه های آبریز مشترک زندگی می کنند و ۸۴ درصد کل افغانستان در حوضه هایی واقع شده که با کشورهای همسایه مشترک است، از این بابت افغانستان با تمام کشورهای همسایه مناقشه آبی دارد.
آب مازاد بر نیاز حوضه های آبریز افغانستان که به کشورهای همسایه این کشور می ریزد، باعث شده که حاکمان افغانستان از آب به عنوان یک ابزار اقتصادی و سیاسی بهره برند، بنابراین کنترل آب های سطحی این کشور مهم ترین اصل در سیاست گذاری آبی افغانستان به شمار می‌رود. از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان علی رغم کاهش حجم سرمایه گذاری خارجی و فراری شدن تکنسین و مهندسان سدساز، سیاست های آبی این کشور تغییر نکرده، اما کم شدن تعداد مهندسان سد ساز، باعث شده تا روند سدسازی کُند و روند احداث کانال‌های انحراف و انتقال آب سرعت گیرد.
به گواه کارشناسان دیپلماسی آب، در مواجهه با رویکردهای هیدروپلیتیکی افغانستان، فرصت ها بسیار محدود، تهدید ها بسیار جدی و تاثیر گذار، چالش ها و سو برنامه ریزی ها بسیار مخرب هستند.
پیش تر شاهد احداث نهر لشکری با ظرفیت ۹۰۰ میلیون مترمکعب در سال، کانال قلعه فتح به موازات نهر لشکری و در پایین دست بند کمال خان در مسیر رود بیابان، شاهد احداث سد قلعه افضل با هدف جلوگیری از آورد رود بیابان حاصل از انحراف آب به سمت گودزره به خاک ایران بودیم.
اکنون در پایین دست بند کمال خان، دو کانال انحراف و انتقال آب ترکو و قلعه افضل به طول ۸۲ کیلومتر در ولایت نیمروز ۹۴ درصد پیشرفت فیزیکی دارند و به در آینده نه چندان دور به بهره‌برداری می‌رسند، احداث کانال از آنجایی که آب را مستقیم به اراضی کشاورزی منتقل می کند و برای کشاورزان حقابه ایجاد می کند، حائز اهمیت است و می تواند چالش هایی برای دستگاه دیپلماسی ایران به وجود آورد.
ایجاد توقع حقابه برای کشاورزان ولایت نیمروز یک مانع بزرگ بر سر حقابه ایران از رودخانه هیرمند خواهد بود، به فرض این که مذاکرات حقوقی، سیاسی یا امنیتی میان ایران و افغانستان به نتیجه برسد و دولت افغانستان با رهاسازی حقابه هیرمند موافقت کند، حقابه هیرمند با مانعی به نام مردم افغانستان مواجه خواهد شد. ساختار دیپلماسی ایران و کمیسار آب هیرمند برای این چالش چه برنامه ای دارد؟ آیا مانند سنوات گذشته در جریان سدسازی ها و احداث کانال‌های انحراف آب افغانستان، فقط نقش نظاره گر را ایفا خواهیم کرد؟ وجود یا عدم وجود وزارتخانه ها و سازمان های مرتبط با دیپلماسی آب، تفاوتی در نتیجه رویکردهای آبی افغانستان ایجاد می کند؟
فرشید عابدی
