منطقه سیستان با وسعتی بالغ بر ۱٫۵ میلیون هکتار داری ۵ شهرستان و بیش از ۹۳۰ آبادی بوده که جمعا ۳۹۰ هزار نفر در آن ساکن هستند. هر چند جمعیت قابل توجه ای از پاسداران این خطه ژئواستراتژیک به دلیل نبود شغل پایدار و درآمد مکفی به جهت تخریب سرزمین، عدم حفظ تنوع تنوع زیستی، مدیریت نامطلوب منابع آب و خاک و نداشتن برنامه های راهبردی جامع در مواجهه با مصائب که بیش از دو دهه با آن رو برو هستند، در کنار شکننده بودن شرایط اقلیمی و ادافیکی ( دمای بالا، تبخیر زیاد، بادهای ۱۲۰ روزه توام با ریزگردها وووو )، کمبود شدید آب، شوری و قلیائیت خاک و تالاب فاقد رطوبت و پوشش گیاهی، متاسفانه این مرز نشینان غیور در حال مهاجرت بوده و خالی شدن روستاها از سکنه، بیم تهدید مرزهای جنوب شرقی ایران و چالش های امنیتی احتمالی آتی، سبب شده بسیاری از فرهیختگان دلسوز و دغدغه مند این بخش از سرزمین ایران عزیز، از ادامه روند فعلی کاملا نگران باشند. وانگهی اتخاذ سیاست های نامتناسب مدیران ملی و استانی برای گره زدن معیشت مردم به کشاورزی و دامداری در زمانی که منبع و سرچشمه آب این خطه، در فرای مرزهای جغرافیای سیاسی کشور، یعنی در میان ارتفاعات هندوکش و بابایغما در افغانستان می باشد و استراتژی درآزمدت دولتمردان افغان و سایر شرکای سیاسی آنها در افزایش تعداد سازه های آبی با هدف کنترل کامل رواناب های گسیلی به سمت مرزهای ایران می باشد، بالاخص بر روی رودخانه های حوزه آبریز هلمند، که دو رودخانه مهم و اصلی آن، هیرمند و فراه است. لذا ادامه سیاست گذاری های نامطلوب داخلی به رویه های دو دهه گذشته، عملا خبط بزرگی است که در سالیان اخیر به کرات، باز تکرار شده است، بدون شک تبعات این تصمیمات نادرست، نهایتا قامت خم شده مردان این سرزمین که بیش از بیست سال به امید، در انتظار نشسته اند، با افتتاح سد کمال خان که آخرین تیر بر قامت بی جان این سرزمین کهن است، به محاق خواهد رفت که همزمانی این بحران با فشارهای اقتصادی و قیمت های افسار گسیخته نهاده های کشاورزی و دامی در کنار افتتاح طرح موسوم به آبرسانی به اراضی ۴۶ هزارهکتاری دشت سیستان که میتوانست تا حدودی امید بخش این مردم باشد، متاسفانه قامت سروهای خمیده را هر روز خمیده تر می نماید. بدیهی مجموعه حوادث اخیر کلیه سرمایه گذاری های انجام شده در بخش زیر ساخت های کشاورزی و سایر مشاغل وابسته به آب را با چالش های اساسی مواجه نموده و خواهد کرد. لذا در سیر رخدادهای مورد اشاره، چشم انداز ورود آب به تالاب هامون و تبعا احیاء و سامان یافتن این پهنه بزرگ ۳۸۰ هزار هکتاری، که کارکردهای زیست محیطی آن، به تنهایی میتوانست رهایی بخش مصائب مردمان این سامان در این قطعه از پازل ذخیرگاه زیست کره که ثبت جهانی هم شده است، آخر العمر با رونمایی سد کمال خان، همه این عرصه وسیع به پهنه برداشت ریزگردها مبدل خواهد شد، و سایر شالوده های حال و آتی، که احتمالا در برنامه های آینده بکار می آمد هم با موانع سخت و جدی مواجه می گردد که بر نگرانی ها و بی ثباتی های گذشته ( دو دهه اخیر ) این سرزمین نیز می افزاید. بنابراین کلیه دستندرکاران ، ذی مدخلان و ذی نفعان و متولیان امور می بایست این نشانه های آشکار را بیش از پیش جدی گرفته و با برنامه ریزی های جامع و با مشارکت کلیه ذینفعان و هم فکری با آنها، راهکارهای کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت را بصورت عاجل تدوین و پروژه های لازمه با اولویت رفع نیازهای معیشتی و ثبات بیشتر در عرصه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای برون رفت از مصائب کنونی به اجرا درآورند. باشد که این رهیافت ها از آسیب های جدی وارد شده بر مردم و عرصه زیست آن ها، جلوگیری بعمل آورد، و بسازیم آنچه رضای خدا و خلق اوست.
گزیده ای از راهکارها برای عبور از بحران
۱- تاکید بر پروژه های تاب آور منطبق با شرایط موجود منطقه : همانند احداث انواع گلخانه ها( برای کشت محصولات لوکس و متوسط که دارای بازار تضمین شده هستند ) که با فناوری های نوین سازگار با شرایط اقلیم منطقه: از جمله مقاومت سازه در برابر تند بادها و همچنین استفاده از تکنولوزی هایی که احتیاج به سوخت های فسیلی نباشد تا با آسیب های گلخانه های سنتی ادوار گذشته که تنها کارکرد آنها فروش سوخت بود مواجه نگردیم ( ضمن اینکه گلخانه داران عزیز فاقد دانش و تجربه لازم جهت اقتصادی نمودن کشت های خویش بودند)، صد البته این پیشنهادات با ورود و مشارکت سرمایه گذاران با مشارکت جوامع محلی و تضمین حداقل آب مورد نیاز ( ۵۰ میلیون مترمکعب برای همه بهره برداران طرح ۴۶ هزار هکتاری با فرض اختصاص تنها ۵۰۰ مترمربع برای همه آنها که جمعا ۲۵۰۰ هکتار گلخانه لازم است) از طرف متولیان امور در کنار استقرار صنایع تبدیلی و بسته بندی مورد وثوق و بازار بسند
۲- راه اندازی و بستر سازی اشتغال های جایگزین غیر وابسته به آب که با عزم دولت مردان، ورود بخش خصوصی، نیمه خصوصی، جوامع محلی و سازمان های مردم نهاد میتواند مهیا کننده اشتغال های پایدار باشد.
۳- احداث و راه اندازی منطقه آزاد مشترک تجاری بین ایران و افغانستان که خود بستری است برای انواع تعاملات در عرصه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی زیست محیطی :
۴- ایجاد بستر مناسب تر جهت ترانزیت کالا و افزایش همکاری های تجاری و بازرگانی با افغانستان به عنوان یکی از کریدورهای مهم جنوب شرق ایران زمین:
۵- جدیت دستگاه دیپلماسی در رابطه با مباحث هیدروپلیتیک منطقه و باز تعریف حق آبه زیست محیطی برای تالاب هامون که به عنوان ذخیره گاه زیست کره ثبت جهانی شده است و تلاش برای بهنه نمودن مفاد قرارداد ۱۳۵۱ تا در ظرف زمانی و مکانی مناسب و به موقع بتوان حقابه را دریافت نمود:
۶- جدی گرفتن بهره برداری از ظرفیت های انرژی های تجدید پذیر به عنوان یکی از قطب های مهم تولید انرژی
۷- ایجاد زیر ساخت های لازم جهت استفاده، انتقال و صادرات برق حاصل از انرژی های پاک به اقصی نقاط کشور و خارج از ایران ( افغانستان و پاکستان)
۸- ایجاد و تقویت زیر ساخت های صنعت گردشگری و میراث فرهنگی بعنوان یکی از پتانسیل های چهار گانه ارز آور و اشتغال زا
۹- جلوگیری از ورود انواع دام سبک و سنگین جهت چراء و ممانعت از قطع درختان در دشت سیستان
۱۰- بهره گیری از ظرفیت رواناب های رودخانه فراه قبل از اتمام سد بخش آباد که در ولایت فراه ، در حال احدث است، پس از افتتاح آن اوضاع از این نیز ( مشابه رویداد احداث سد کمال خان) وخیم تر خواهد شد:
۱۱- تامین آب شرب شهرستان های پنج گانه سیستان از خطوط انتقال آب از محل چاه نیمه ها که متاسفانه به شهر زاهدان منتقل می گردد ( حجم آب انتقالی در دو مرحله بیش از ۶۰ میلیون متر مکعب است)
۱۲- بهره گیری از نزولات آسمانی حوضه های آبریز غرب و جنوب غربی شهرستان های نیمروز و هامون که مشرف بر دشت سیستان است
نویسنده: دکتر علیرضا سروری نژاد
