سفیر سابق ایران در کابل گفت: طالبان با احداث سد «پاشدان» در نظر دارد همان مختصر آبی را هم که به سمت ایران روانه می‌شود، مهار کند، از این موضوع به عنوان اهرم فشار و بهم‌ریختگی در ایران استفاده می‌کند. آب هریررود به ترکمنستان هم می‌رفت و با سدسازی‌های افغانستان کل اکوسیستم در حال بهم ریختن است.

یک سد جدید بر روی هریرود از سوی طالبان با حضور «ملا عبدالغنی» افتتاح شد، توسعهٔ این سد نه‌فقط شمال‌شرق کشور بلکه کشور ترکمنستان را نیز، به‌ویژه در بخش شرب، دچار تنش آبی می‌کند.

نزدیک به دو سال از استقرار طالبان به‌عنوان زمامداران افغانستان می‌گذرد و طی این مدت، برنامه‌های آبی حاکمان جدید افغانستان، کشورهای همسایه به‌ویژه ایران را به‌شدت متأثر کرده است. اثراتی که حتی از تبعات منفی تغییراقلیم هم پیشی گرفته است و شرق کشور را در بحران شدید آبی و گردوغبار و محیط زیستی قرار داده است. بهانهٔ طالبان در مورد همهٔ پروژه‌های آبی و عدم تأمین حقابهٔ ایران به‌ویژه در سدسازی بر رودخانهٔ مرزی هیرمند، هریرود و رودخانه فراه، همواره خشکسالی و کاهش بارندگی بود. حالا به‌نظر می‌رسد طالبان پا را از مرز همسایگان هم فراتر گذاشته است و به‌دنبال دریافت کمک جهانی برای آن چیزی است که تغییراقلیم عنوان می‌کند.

مصوبه اخیر مجمع عمومی سازمان ملل مشخصا حقوق محیط زیستی را در دسته حقوق بشر قرار داده، بخشی از سرمایه‌گذاری های بین المللی در بخش پروژه های آبی افغانستان، فجایع انسانی و زیست محیطی عدیده ای برجای گذاشته که مصداق بارز آن بند کمال خان و سد بخش‌آباد بر روی رودخانه هیرمند و فراه است. نقض حقوق بشر در حوزه معضلات زیست محیطی بارزترین پیامد سدسازی‌های افغانستان و ترکیه است که ضرورت پیگیری های تشکل های زیست محیطی و دولتی از سازمان‌های بین‌المللی و حقوق بشری را دو چندان می کند.

کشورهای آسیای مرکزی با یک حقیقت اجتناب ناپذیر مواجه هستند: کمبود قریب الوقوع آب تحت الگوی مدیریت فعلی آب. در این بین، آغاز پروژه کانال آبی قوش تپه در افغانستان، چالش بزرگ دیگری را اضافه می‌کند که کشورهای آسیای مرکزی آمادگی لازم را برای مقابله با آن ندارند. نبود با توجه به شرایط موجود، پیش‌بینی می‌شود که ازبکستان تلاش خواهد کرد تا از طریق مشروعیت دادن به قدرت و اختیارات افغانستان در عرصه بین المللی، همکاری‌های خود را با این کشور تقویت کند. ازبکستان احتمالا از طریق توافق درباره یک سیستم تهاتری، سعی می‌کند در ازای تأمین برق افغانستان در فصل زمستان، عبور جریان‌های آبی را در فصل تابستان تسهیل کند. احداث خط آهن ترانس افغانستان، احتمالا ابزار دیگر تاشکند برای مذاکره با دولت افغانستان خواهد بود.

کشورهای منطقه دربارهٔ اقدامات آبی امارت اسلامی افغانستان احساس خطر کرده‌ان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان در اجلاسی به چاره‌جویی مسئله آب پرداختند، اما ایران در این نشست حضور نداشت.

اواخر فروردین 1401، کار بر روی کانال آبی قوش تپه در شمال افغانستان آغاز شد. این کانال با طول 285 کیلومتر از ولایات بلخ، جوزجان و فاریاب می‌گذرد و قرار است مزارع کشاورزی شمال افغانستان را آبیاری کرده و به رفع مشکلات در زمینه کمبود مواد غذایی در افغانستان کمک کند. آب این کانال از «آمو دریا» (یکی از دو رودخانه بزرگ آسیای مرکزی که حدودا 1500 کیلومتر از مرز بین آسیای مرکزی و افغانستان را تشکیل می‌دهد) تأمین می‌شود. کانال آبی قوش تپه در طول مرز ازبکستان به آمو دریا متصل می‌شود و بدین ترتیب، بخش تاجیکستانی این رودخانه که در بالا دست قرار می‌گیرد، تحت تأثیر این پروژه قرار نخواهد گرفت اما ازبکستان و ترکمنستان به دلیل این که 15 درصد از آب آمو دریا به کانال قوش تپه وارد خواهد، به شدت از این وضعیت متاثر خواهند شد. این امر می‌تواند، روابط این دو کشور آسیای مرکزی را با حکومت طالبان به شدت تحت تاثیر قرار دهد.

آب مازاد بر نیاز حوضه های آبریز افغانستان که به کشورهای همسایه این کشور می ریزد، باعث شده که حاکمان افغانستان از آب به عنوان یک ابزار اقتصادی و سیاسی بهره برند، بنابراین کنترل آب های سطحی این کشور مهم ترین اصل در سیاست گذاری آبی افغانستان به شمار می‌رود.

کانال قوش تپه می‌¬تواند روابط کشورهای پیرامون را تحت تأثیر قرار داده و پیچیدگی مسائل هیدروپلیتیکی به شدت وخیم آسیای مرکزی و حوضه آبریز دریای آرال را تشدید کند. برخی از پژوهشگران مدعی هستند که پتانسیل ایجاد درگیری و مناقشه بر سر منابع آب در هیچ جایی از دنیا، به اندازه حوضه آبریز دریاچه آرال نیست. دو کشور پایین دست در حوضه آبریز فرامرزی حوضه آبریز آرال به شدت وابسته به این منابع آبی مشترک هستند. لذا انتقال آب آمودریا در بالادست توسط افغانستان در کنار کنترل آب این رودخانه توسط سد بزرگ راغون در تاجیکستان و کنترل آب سیر دریا در بالادست توسط سد بزرگ قنبراته توسط قرقیزستان، به شدت کشورهای پایین‌¬دست حوضه آبریز آرال نظیر ازبکستان و ترکمنستان را متضرر خواهد کرد. این درحالی است که وضعیت تسهیم آب آمودریا و سهم افغانستان از بهره‌برداری و استفاده از این کانال مشخص نیست.

رؤسای جمهور کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در نشستی اضطراری درباره پیامدهای احداث کانال «قوش‌تپه» در افغانستان گفتگو کردند.