آزمون و خطا در رفع گرد‌وغبار سیستان
آزمون و خطا در رفع گرد‌وغبار سیستان
یکی از مصوبات سازمان حفاظت محیط‌زیست در سفر اخیر معاون رئیس‌جمهور به سیستان‌وبلوچستان مرطوب‌سازی کانون‌های گردوغبار در سیستان پیش از شروع بادهای ۱۲۰روزه در این منطقه بود. برنامه‌ای که به‌نظر می‌رسد همچنان بلاتکلیف مانده است.

اکنون و پس از سیلاب‌های اخیر هیرمند آب به هامون سابوری رسیده است، اما خبری از مرطوب‌سازی نیست. برنامه‌های پیشین ستاد مقابله با گردوغبار نیز در رفع این کانون‌ها بی‌نتیجه و بیشتر شبیه به آزمون و خطا بود تا اقدامی قطعی و اثربخش. ستاد مقابله با گردوغبار در منطقهٔ برینگک یکی از کانون‌های اصلی خیزش غبار در سیستان، برای عملیات نهال‌کاری تلاش کرد. بعد از دو سال این ستاد اعلام کرد به‌دلیل اینکه سطح تالاب دائم خشک و مرطوب می‌شود و وجود دلایل دیگری نهال‌کاری جواب نداد. حدود سال‌های ۹۸ و ۹۹ آب وارد منطقه شد و آن‌ منطقه را پس از سال‌ها زیر آب برد. نهال‌های کاشته‌شده نیز زیر آب رفتند.

با آغاز بادهای ۱۲۰روزه در سیستان مانند هر سال توفان‌های گردوغبار آغاز شد. پنجشنبه‌ای که گذشت این پدیده که هر سال بر شدت و روزهای وقوع آن افزوده می‌شود، در منطقهٔ سیستان استان سیستان‌وبلوچستان  ۳۲۴ نفر را راهی بیمارستان کرد. به‌گفتهٔ رئیس اورژانس پیش‌بیمارستانی دانشگاه علوم‌پزشکی زابل با شروع طوفان از ساعت ۶ صبح پنجشنبه، ۲۰ اردیبهشت‌ماه جاری، تا ساعت ۹ صبح ۲۱ اردیبهشت‌ماه تعداد ۳۲۴ نفر بیمار و مصدوم به اورژانس‌‌های پیش‌بیمارستانی، بیمارستانی و مراکز بهداشتی درمانی مراجعه کردند و از خدمات درمانی و بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی زابل بهره‌مند شدند.

سال‌هاست که منطقهٔ «بَرینگَک» و کانون‌های بحرانی تالاب به‌صورت طبیعی آبگیری نشده و متأسفانه تلاشی برای مرطوب‌سازی صورت نگرفته که این مسئله بر میزان گردوغبار منطقه افزوده است

«وبدا»ی زابل به‌نقل از «محمد وثوقیان» نوشت: «توفان‌های شدید گردوخاک در شهرستان‌های سیستان خسارات جبران‌ناپذیری بر سلامت و زندگی مردم تحمیل کرده است. اورژانس پیش ‌بیمارستانی به‌عنوان خط مقدم سلامت با آمادگی کامل برای ارائهٔ خدمات درمانی به بیماران و مصدومان ناشی از طوفان و افرادی که در مسیر جاده‌ها در راه مانده‌اند، حاضر است. وزش بادهای ۱۲۰روزه در منطقهٔ سیستان شامل پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز از کل مجموع مراجعین ۳۲۴ نفر به مراکز درمانی در بازهٔ زمانی فوق، ۳۴ نفر جهت درمان تخصصی بستری شدند و ۲۹۰ نفر نیز به‌صورت سرپایی خدمات درمانی دریافت کردند. از این تعداد بیماران، ۹۷ نفر مبتلا به بیماری قلبی، ۱۵۴ نفر مشکل تنفسی، ۳۶ نفر مشکل چشمی و ۳۷ نفر مصدوم ترافیکی بودند که به‌دنبال کاهش میدان دید به مراکز درمانی مراجعه کردند.»

رئیس اورژانس دانشگاه علوم‌پزشکی زابل گفت: «به‌دنبال طوفان‌‌های شدید گردوخاک در این مناطق عمده مشکلات مردم قلبی، تنفسی، چشمی و تصادفات ناشی از کاهش میدان دید بوده است و از عمومی مردم درخواست کرد از منزل خارج نشوند و درصورت بروز علائمی مانند حمله آسم، تنگی‌نفس، درد قفسهٔ سینه و سرفه‌های شدید با اورژانس ۱۱۵ تماس بگیرند.»

لزوم مرطوب‌سازی

هشدار خارج نشدن از خانه هشداری است که هر سال با خیزش گردوغبار به شهروندان داده می‌شود، اما سؤال اینجاست قرار است چندروز در ماه‌های گرم سال کسی از ترس تنگی‌نفس از خانه خارج نشود؟

نمایندهٔ شهروندان سیستان در مجلس شورای اسلامی نیز از جمله کسانی است که فکر می‌کند سیستان نیازمند اقدام عاجل است. به‌گفتهٔ «محمد سرگزی» از میان ۳۸۰ هزار هکتار وسعت تالاب بین‌المللی هامون در منطقهٔ سیستان حدود ۶۰ یا ۷۰ هزار هکتار نقاط بحرانی برآورد شده است که باید ورود آب به تالاب هامون را غنیمت شمرد و پیش از شدت گرفتن بادهای موسوم به ۱۲۰روزه، پخش آب و مرطوب‌سازی این مناطق با قید فوریت انجام شود: «یکی از مهمترین مصوبات سفرهای اخیر رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست به منطقهٔ سیستان موضوع مرطوب‌سازی کانون‌های بحرانی گردوغبار بود. زمانی که با بحران آب مواجه بودیم، بی‌عملی دستگاه‌های متولی فرسایش خاک دربارهٔ مرطوب‌سازی تا حدی قابل تحمل بود؛ اما با توجه به آبگیری تالاب هامون، انفعال دستگاه‌هایی از قبیل محیط‌زیست، منابع‌طبیعی و جهادکشاورزی پذیرفته نیست. عملکرد و ترک فعل احتمالی مدیران دستگاه‌های متولی فرسایش خاک و گردوغبار در سطوح ملی و استانی را از طریق کمیسیون‌های کشاورزی، آب، منابع‌طبیعی و محیط و همچنین اصل ۹۰ مجلس پیش از شدت گرفتن بادهای ۱۲۰روزه بررسی‌‌ می‌کنیم.»

تنخواهِ غبار

او توضیح می‌دهد سال‌هاست که منطقهٔ «بَرینگَک» و سایر کانون‌های بحرانی تالاب به‌صورت طبیعی آبگیری نشده و متأسفانه تلاشی برای مرطوب‌سازی آن نقاط صورت نگرفته که این مسئله بر میزان گردوغبار منطقه افزوده است: «اکنون آب در تالاب هامون و در کانال حفرشدهٔ تالاب هامون سابوری وجود دارد. بااستفاده از ماشین‌آلات آب‌پاش در وهلهٔ اول خاکریزهای ناشی از احداث کانال حفرشده تثبیت شود و در وهلهٔ دوم از ظرفیت آب کانال مذکور برای توزیع در بستر خشک تالاب، دشت سیستان و یا نهال‌کاری برای کاهش اثرات گردوغبار استفادهٔ بهینه شود. همان‌طورکه استاندار سیستان‌وبلوچستان برای بحران سیل در منطقهٔ بلوچستان تنخواه پیش‌بینی کرده است، به‌عنوان رئیس کارگروه استانی احیای تالاب بین‌المللی هامون در منطقهٔ سیستان نیز برای پیشگیری از بحران گردوغبار در تابستان و فضای آخرالزمانی سیستان برای کمبود اعتبارات دستگاه‌های متولی تدبیر کند که پس از تبخیر سیلاب کنونی، بهانه‌ای از جانب دولت پذیرفته نیست. سازمان جهادکشاورزی برای تثبیت ۱۵۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی دشت سیستان که امکان کشت در سال آبی کنونی امکانپذیر نیست، با همکاری منابع‌طبیعی، محیط‌زیست و آب‌منطقه‌ای تدابیری بیندیشد و در کوتاه‌مدت اجرایی کند.»

نمایندهٔ سیستان در مجلس شورای اسلامی: اهمیت مقولهٔ محیط‌زیست و اثرات گردوغبار در منطقهٔ سیستان کمتر از تأمین آب شرب منطقه نیست

سرگزی تأکید می‌کند اهمیت مقولهٔ محیط‌زیست و اثرات گردوغبار در منطقهٔ سیستان کمتر از تأمین آب شرب منطقه نیست. او می‌گوید: با توجه به توسعهٔ چاهک‌ها و استحصال آب‌‌های زیرسطحی سیستان در سنوات اخیر، رهاسازی آب در رودها و انهار دشت سیستان اقدام مهمی بود که درصورت استمرار ورود سیلاب به منطقه باید تداوم داشته باشد: «با توجه به اینکه در مدل توسعهٔ کشاورزی افغانستان ملاحظات محیط‌زیستی مدنظر مقامات آن کشور قرار نگرفته است، برای منشأ خارجی ریزگردها باید از ظرفیت قوانین و سازمان‌‌های بین‌المللی و حقوق بشری بهره برده شود.»

همکاری با افغانستان

اما این فقط نمایندهٔ سیستان و کارشناسان محلی نیستند که بر لزوم رطوبت‌سازی تأکید می‌کنند. دبیر ستاد ملی مقابله با گردوغبار نیز نیمهٔ اردیبهشت در گفت‌وگو با خبرنگاران محلی این استان گفته بود بهره‌برداری از ظرفیت آب موجود در تالاب هامون برای پخش آب در کانون‌های غبارخیز یکی از مواردی است که در جلسهٔ امروز ستاد ملی مقابله با گردوغبار بررسی می‌شود و سازمان منابع‌طبیعی نیز باید در این زمینه گزارش دهد. محیط‌زیست استان نیز برای منطقهٔ بش‌دلبر برنامه دارد. باید از ظرفیت هر دو دستگاه استفاده شود: «همزمان با حضور اعضای ستاد ملی مقابله با گردوغبار در منطقهٔ سیستان، برنامه‌هایی را تدوین کردیم و به تصویب ستاد رساندیم، مسئلهٔ گردوغبار صرفاً مربوط به تالاب بین‌المللی هامون نیست بلکه دشت و بخشی از مراتع را نیز شامل می‌شود. پیگیری حقابهٔ هیرمند یکی از مصوبات ستاد است که متعاقب آن جلسه‌ای با طرف افغانستانی در تهران با حضور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست برای مسائل مرتبط با گردوغبار و مرطوب‌سازی تالاب برگزار شد که با بارش صورت‌گرفته، بخشی از هامون سابوری ایران و کل هامون سابوری افغانستان آبگیری شد.»

«علی‌محمد طهماسبی بیرگانی» اظهار داشت: «موارد پیگیری برای حقابه تماماً از طریق کمیساریای آب و وزارت نیرو انجام می‌شود و معمولاً مصوبات مرتبط با گردوغبار را که به آب ربط دارد، از طریق وزارت نیرو پیگیری می‌کنیم. اگر در سیستان آب برای کشاورزی اختصاص پیدا کند، تأکید ما بر روی کشاورزی حفاظتی است و سالانه اعتباراتی را به بخش زراعت و یا دفتر کشاورزی حفاظتی اختصاص می‌دهیم. در زمینهٔ تثبیت ماسه‌های روان هرساله اعتباراتی از سمت ستاد ملی مقابله با گردوغبار به مناطق غبارخیز در مراتع، اراضی بیابانی و بایر به سازمان منابع‌طبیعی داده می‌شود. این مهم در راستای سیاست‌های کلان ستاد است که از طریق منابع‌طبیعی باید انجام شود.»

او در مورد نخستین جلسهٔ ستاد ملی مقابله با گردوغبار در سال ۱۴۰۳ نیز گفته بود: «دستورکار این جلسه مروری به اقدامات و مصوبات سال گذشته و نتایج کسب‌شده است. مصوباتی که به‌صورت کامل به ثمر ننشسته در دستورکار امسال قرار خواهد گرفت. بهره‌برداری از ظرفیت آب موجود در تالاب هامون برای پخش آب در کانون‌های غبارخیز یکی از مواردی است که در جلسهٔ امروز ستاد ملی مقابله با گردوغبار بررسی می‌شود و سازمان منابع‌طبیعی نیز باید در این زمینه گزارش دهد. محیط‌زیست استان نیز برای منطقهٔ بش‌دلبر برنامه دارد. باید از ظرفیت هر دو دستگاه استفاده شود. در جلسهٔ امروز با همکاران وزارت نیرو که متولی کانال تالاب هامون سابوری هستند، هماهنگ شده است که بتوانیم برای پخش آب از ظرفیت آب کانال مذکور استفاده کنیم. مسئلهٔ سد بخش‌آباد و رودخانهٔ فراه جزو مصوبات ستاد است. امروز از وزارت نیرو می‌خواهیم که گزارش فعالیت‌های انجام‌شده را ارائه کنند. سیستان را همچنان با حساسیت پیگیری می‌کنیم.»

اعمال محدودیت

ستاد مقابله با گردوغبار در منطقهٔ برینگک در حدود دو سال برای عملیات نهال‌کاری تلاش کرد و اقداماتی انجام داد، اما بنا به اعلام این ستاد به‌دلیل اینکه سطح تالاب دائم خشک و مرطوب می‌شود و خاک آن قسمت سفت است، نهال‌کاری جواب نداد. حدود سال‌های ۹۸ و ۹۹ آب وارد منطقه شد و آن‌ منطقه را پس از سال‌ها زیر آب برد و متعاقب آن نهال‌ها نیز زیر آب رفتند.

طهماسبی بیرگانی در مورد این منطقه نیز توضیح داد: «در بسیاری از مناطق تالاب هامون باید تسهیل ورود آب را در برنامه داشته باشیم و در بسیاری از نقاط نباید اجازهٔ تردد خودرو و دام به‌ویژه شتر داده شود. وسعت کشور زیاد است و خیلی از مناطق با مشکلات گردوغبار مواجه است، اما سیستان از اولویت‌های اول و دوم ما فاصله نمی‌گیرد.»

حق با دبیر ستاد مبارزه با گردوغبار است، سر که بگردانی در هر گوشه از کشور یک مسئلهٔ محیط‌زیستی وجود دارد. در گرمترین روزهای فصل سال نیمی از کشور از شمال و جنوب در گردوغبار قرار می‌گیرد. شاید زمانی باید برای مشکلات چاره‌اندیشی می‌شد که وسعتشان فراگیر نبود.

ستاره حجتی